Maajo mo-Latin!

In 3rd year high school, we had mastered the extremely complex declensions--like rosa, rosae, rosae, rosam, rosa, rosa … et al. Complex para namo ba. We seemed to be pretty good at it--or so thought the higher years.

In reality, we were only better at playing with our names. We would, for example, interchange the last letter of a person’s name with the last letter of his family name.

It was fun choosing a seminarian’s name and converting it using this formula, until VicTag came along. When he approached our group, somebody said to him, “Vicenro Tagate . . . ”

He frowned and thought it was a Latin question. He felt slighted, “Salig mo, bay, kay maa-jo mo mo-Latin.”

Sakpan Gihapon

Ginadili ang panigarilyo sa High School, mao nga sa tago kini gihimo sa uban nga gusto motilaw. Usa ka hapon niana nanigarilyo si Marc sulod sa dormitoryo. Kalit mitungha si Padre Jimmy, ang Prefect of Disciple. Abtik lang nga gilabay ni Marc ang sigarilyo ug gitulon ang aso. Wa moginhawa.
Si Padre Jimmy nga nakabaho’g aso sa sigarilyo mi imbistigar kang Marc, nagutana.
Padre Jimmy: “Nanigarilyo ka, no?”
Marc: “Wa…wala, dre, uy!” (Namalibad, apan milugwa ang mga aso sa iyang baba nga mora’g dragon.)

Nakabaho

Nag sponsor ang High School class namo ug usa ka sine sa Royal Cinema. Si Ram ug Junior mao’y gitugutang mamaligya’g ticket. Ilang gi-adto ang principal sa UB High School Department ug ila kining gi-sales talk. Nalipay ang Principal sa pag-atubang sa duha ka batan-on ug “dignified-looking” nga seminarista. Sila pud naningkakay nga magpormal sa ilang nilakwan, sa ilang inistoryahan … sa ilang nilihukan. Kay seminarista lagi kuno, kinahanglan “refined”. Ug kay namaligya ma’g ticket, kinahanglan respectful.

Sulod sa opisina samtang nakig-estorya sa Principal, naka-utot si Ram sa hilum. Atbang siya sa electric fan nga nakapuntirya laba sa Principal. Ang iyang gihimo, gi-unahan niya’g sipat-sipat si Junior. Sipat nga nanumangil ug nanumbat sa kaluluoy nga Junior.

Si Juntabs nga nakabaho apan na unahan sa sipat ni Ram, wala’y nahimo: “Ram, ha… Ram, ha…” , reklamo intawon si Junior.

Samtang ang Principal wa magpakabana, nagpahiyum … ug wa pud intawon moginhawa ug dugay.

Pasumanginlan Man

Si Soc ug si Nox na assign mag parish aid sa San Isidro. Apan wala sila maka sayo ug lakaw kay mibisita si Cardinal Sin sa seminaryo ug naminaw una sila sa iyang pakigpulong. Nahuman ang pakigpulong ni Cardinal Sin hapon na, unya nag ziki-ziki (o nag-celebrate!) pa gyud sila didto sa balay nila ni Jeffrey sa Cogon uban ni Mario, Gents, ug Chris . Mao nga nabiyaan sila sa last trip paingon sa San Isidro.

Ang ilang gibuhat misakay silag jeep paingon sa Antequera. Unya nagpahatod ug motorsiklo hangtod sa usa ka tulay sa tumoy sa Antequera. Ug unya gilakaw na lang nila gikan hangtud sa San Isidro. Pasado alas singko y medya na kadto ug kusog nag taligsik pa gyud. Silang duha nag sakripisyo’g lakaw sa kalasangan.

Gabii na kaayo ang sa ilang pag-abot sa San Isidro. Gikasab-an pa gyud sa Kura Paroka sa San
Isidro.

Fr. Lopena: "Nganong gabii naman mo kaayong mi abot?"

Nox (nakakita’g lusot): "A, diha man gud si Cardinal Sin sa seminaryo. Namati pa mi."

Fr. Lopena: "Cardinal Sin . . . pasumanginlan man si Cardinal Sin."

Nakabalos Pud

Mibisita ang mga ginikanan ni Marc usa ka hapon. Pag-sulod nila sa high school building, nahimamat sila ni Junior. Kalit siyang misinggit.

JunTabs: "Igorot, Igorot naa kay bisita!"

Marclare: "Junior, ba." (Naminghoy nga reklamo niya, nga inubanan ug kawot sa ulo sa tumang kalagot.)

Taud-taud mi abot mga ginikanan ni Juntabs. Nakakita’g higayon si Marc. Pag-park sa sakyanan nila sa ilawom sa punuan sa mangga, misinggit pud si Marc.

Marc: "Kingkong, Kingkong niabot na ang imong bisita."

Acronyms

Sa klase ni Mr. Doblas sa Social Studies.

Mr. Doblas: Ok, Mr. Mesiona, give me examples of famous acronyms.

Soc: NATO -- North Atlantic Treaty Organization

Mr. Doblas: Very Good. One more.

Soc: ASEAN -- Association of South East Asian Nation.

Mr. Doblas: Ok. You (mitudlo kang Alex Teloren) give me an example of a more well-known acronym.

Alex: UBA, sir.

Mr. Doblas: Unsa may UBA? (Nakurat kay karon pa niya madungog ang maong acronym.)

Alex: Ubay Basketball Association, sir!

Mr. Doblas (namula ang nawong): Tinarong mo, ha? Di ko gusto’g binu-ang.

Mga Damgo Paglabay sa Panahon

Kahinumdum ka ba niadtong panahon nga nangandoy si Dennis nga mahimong piloto aron dayban niya si Dante Temple sa seminaryo? O di kaha kang Junior nga mahimong usa ka banggi-itang manunulat? Kahinumdum ka ba sa imong mga damgo kaniadto? (Diha ba’y nangandoy nga ma-pari? Kun diha man, sa hilum lamang.)

Maski na nga nanginabuhi ‘ta sulod sa “seed box” nga para sa mga umaabot nga pari kuno, wala kita magpagapos sa paghimo ug mga nagkalainlaing damgo.
Nagkadaiya ang atong mga damgo, niadtong batan-on pa ‘ta. Ang kalibutan lapad kayo ug puno sa mga posibilidad. Sa Pilosopiya, naablihan ang atong mga hunahuna sa kanindot sa kalibotan. Puno sa “potentials”. Presko kayo ang atong panglantaw sa kalibotan ug sa kinabuhi. Ug ang ugma mora’g nagahulat lamang sa atong mga desisyon.

Mora’g gamhanan ang atong gibati sa kaugalingon, kay dako ang atong pagsalig nga mabuhat nato ang gusto natong buhaton.

Paglabay sa panahon, naghimo kita’g mga desisyon sa kinabuhi nga nagatudlo sa bag-ong direksyon sa atong kinabuhi.

Hangtod nga miabot kita niining punto sa kinabuhi nga atong gilantaw ang atong mga lakang. Ug nakita nato ang mga liku-liku nga agianan ug ang mga desisyon nga atong gihimo. Diha nianang tungora, nakamatikod ‘ta nga paglabay sa panahon nag-anam-anam pud ug ka bag-o ang atong mga damgo.

Daghang damgo nga wala matuman. Diha’y pipila nga natuman.
Ug karon nga kadaghanan sa atoa lapas na sa kwarenta anyos, lagmit nga lahi na kaayo ang atong mga damgo kay sa kaniadto.

Sa pagkakaron, sakto lang nga masayod ‘ta nga importante nga magpadayon ‘ta ug paghimo ug mga damgo para sa atong pamilya, komunidad, nasud ug kaugalingon. Ang atong mga damgo maoy nagasilbing inspirasyon nato nga magpadayon taliwala sa tumang kalisod.

Unsa’y imong mga damgo karon, klasmeyt? (nox arcamo)

Mi Llamo Saging

Sa klase ni Fr. Neri sa Spanish.

Fr. Neri: Como se llama usted? (Mi atubang kang Nick Castro)

Nick: (Nakurat mao nga wa niya makuha ang pangutana. Mi lingi sa iyang tupad ug mi hinay sa pagpangutana) Unsa kuno, bay?

Iyang tupad (ninghunghung): Unsa kuno’y imong gikaon ganihang buntag?

Nick: Ahh...saging, Padre!

Kalsada Padulong sa San Isidro

Katapusang tuig kadto namo sa kolehiyo, tuig 1984, sa diktadurya ni Marcos. Kami ni Soc ang na-assign didto sa San Isidro para sa Parish Aid. Misantup na sa among hunahuna nga di madugay, mag-iyahanay na ‘mi sa pag-iskwela hangtod mapari. Busa gi-timo-timo gayod namo ang kada higayun nga magkatipon ang klase.

Adlaw kadto nga miabot si Kardinal Sin sa Tagbilaran ug unya naghatag ug pakigpulong sa mga seminarista. Adlaw nga taliulan. Adlaw nga Sabado.

Tungod tingale nga hapit na mahuman ang tuig, naka sinati na kami ug diutay’ng pagluag sa disiplina. Apan mora’g nabag-ohan lang tingale kami. Nagkauyon kami nga mangadto didto sa balay nila ni Jeffrey sa Cogon, atbang sa ila ka Junior.

Hapon na ‘to. Subo ang langit. Apan malipayon kami sa higayon nga mag-istoryahanay na pud samtang nanilok ug nangaon ug bahaw nga adunay pares nga San Miguel Beer Grande.

Taas ang istorya kun aduna’y bahaw ug grande. Labi na gyud kun ting-ulan ug bag-o lang nakadungog ug mga bulawanong sugilon gikan sa Kardinal. Nagpalingog-lingog kami ni Soc sa dihang gisultihan kami nga last trip sa San Isidro alas singko. Nabag-ohan lang kami sa among bag-ong na diskobre nga kalingkawasan ug dili pa ‘mi andam mobiya sa grupo.

Di ko na mahinumduman kun unsa’y gisakyan namo padulong sa Antequera. Pero kahinumdum ko nga niabot kami didto pasado alas singko y medya na sa hapon. Nag lugitom ang langit. Basa ang kalsada. Wala’y mga tawo sa merkado. Diutay lang ang mga sakyanan. Hilom ang lungsod. Wa ‘mi kahibalo kun unsaon namo pag-abot sa San Isidro. Apan, ni katiting nga kahadlok ug ka balaka wa gyud namo bati-a.

Nagutana ‘mi kun unsaon pag-adto sa San Isidro, ug unsa ka layo-a. Diha’y nagtudlo namo sa tag-iyahan ug motorsiklo. Apan wa siya mosugot kay kabii na ug unya lasang pa gyud kuno ang kilid sa kalsada ug aduna pa gyud kuno usaha’y nga mga rebelde. Siguro sa kaluoy, misugot na lang nga hangtod na lang sa tulay sa tumoy sa Antequerra kami ihatod.

Nalayuan kami sa gibiyahe namo sa motorsiklo hangtod nga nakita namo ang tulay. Kalit nahilum ang palibot sa dihang nawala na ang motorsiklo. Mga gangis ang mipuli ug unya mga langgam nga ningbatog na pangandam sa gabii.

Unya, nagsugod kami’g baktas. Gamay nga backpack ang dala nako. Si Soc gamay nga pouch bag. Maayo gani kay aduna kami’y jacket. Ug naka rubber shoes. Anapog man gud ang kalsada. Wa kami magpaspas ug lakaw. Wa man pud mi mahadlok sa kangiug.

Nagkadagko ang mga punuan. Wa gyu’y mga balay nga makita gikan sa kalsada. Ang anaa sa among huna-huna sukad pa nianang hapuna, mao kadtong mga pulong ni Kardinal nga maski nakilimtan na namo karon, makahulugan kaayo niadtong panahuna.

Dako ang hagit ang nabati ‘namo isip mga umaabot nga mga pari. Dako pud ang kabalaka sa mahitabo ugma damlag. Tungod tingali ‘to sa hagit sa panahon kay dismayado naman ang mga tawo labi na niadtong gipusil si Ninoy sa tarmac. Tungod tingale pud ‘to kay hapit na matapos ang tuig namo sa seminaryo ug unya kinahanglan na ‘mi mohimo na pud ug “life decision” kun magpadayon ba guyd o di. O kun magpadayon asa man.

Si Soc, uban kang Mario, Chris ug Gents nagplano nga mopadayon ug iskwela didto sa Tagaytay. Si Jeffrey nag exam na sa UST. Ako naka-duaw na sa Jesuit residence didto sa Banawa, Cebu. Apan niadtong tungora, wa pa’y klaro ang among mga plano. Nakabitin pa. Mora’g bag-o ug lapad kaayo ang kalibutan para kanamo. Puno sa mga posibleng buhaton namo. Naghulat lang sa among mga desisyon.

Usaha’y makakita kami’g suga didto sa layo. Mahinam kami sa paghunahuna nga nakaabot ra gyud ‘mi sa among padulngan. Apan inigkaduol, makita namo nga usa lang diay ka lampara sa nag-inusarang kamalig.

Wa magpakita ang buwan tungod sa dag-um. Busa nagpadayon ang among pag-inambitay. Alas otso na, wa pa ‘mi makabati ug gutom. Nakahinumdum ko sa upat ka canned beer nga akong dala ug usa ka kahong curly tops. Nag hinayhinay mi’g inum, tambal sa ka bugnaw sa panahun. Gisumsuman namo ug curly tops.

Nagpadayun ang among pag-inambitay sa among mga damgo ug pangandoy.

Pasado alas nuwebe sa gabii, nakita namo ang sobra sa usa ka balay. Ngit-ngit ang lugar. Awaaw ug hilum. Apan kakahibalo kami nga nakaabot ra gyud ‘mi sa among destinasyon sa San Isidro. (nox arcamo)

In Anticipation of the Season

Christmas party was a much anticipated annual event in IHMS. It was not only fun-filled, ushering the start of Christmas break. It was also the time, when the young ones feel mature enough to decide for them selves and are expected to behave and remain in control in spite of the overflowing spirits.

The preparations that led to the much awaited night were something worth remembering. Classrooms were decorated with multi-colored and lively designs. Christmas trees were gathered from the beaches of Taloto. And the party itself was marked with competitiveness, as each group try to outdo the others in any sort of thing they could think of--from the cooking of more food to making the group livelier and noisier.

But other anticipated event that the class prepares for was the class presentation. That afternoon, after siesta time, we 3rd Year High School students in 1978, were at the college lobby. Chaos ensued, as would be expected from high-adrenaline teenagers.

Outside, it was raining. I quietly sat on the long wooden bench, watching the raindrops outside of the lobby that we call “parlor”. I do not know, but that image and the stillness I felt in the midst of chaos has long remained in my memory. I can still vividly see that picture in my mind until now.

The noisy ones were finally able to agree on the format and structure of the presentation. The natural leader of the class was Junior, owing to his matured looks if not age. Leodegario was in high spirits. He was going to be the bida of the class that night. Raymund was assisting Junior. He was going to be the other bida of the night. They were to sing solo parts.

Our presentation was a mini-musical narrating the story of the three kings. The grassy lot in front of the auditorium (near what we see now are the talisay trees) served as our open air stage. I can’t remember if there was a bonfire lit in the middle. But it was sufficiently bright and warm.

The final presentation however was tragic. The shots of alcohol apparently didn’t help. Leodegario failed to hit the right note when he started to sing. He tried three different keys, until he settled for one that seemed to be right, “Sa alas doce ang takna, may natawo …” Raymund, in tucked-in shirt and maong shorts, fared better than Leodegario.

I don’t know if I was one of the three kings who really didn’t do much but stand there till the end. I was both anxious and indifferent. Perhaps I was really excited at the prospect of Christmas and of being home for the season. But deep inside I was unhappy because of my unruly classmates. The ambiguity must have been too much for me, drawing me to silence and detachment. Well, probably. (nox arcamo)